Libri i Zija Çelës, “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, më ra në dorë posa doli nga shtypi. Por, e kam lexuar shumë vonë. Ai ka qëndruar me muaj mbi tavolinën time të punës, në këndin ku mbaj librat që duhet t’i lexoj patjetër. E pranoj hapur, sa herë që e merrja në dorë, më kaplonte një trishtim dhe gjithmonë e zhvendosja pakëz më poshtë, e shtyja për më vonë. Prej nënvetëdijes sime me ngrihej një valë trishtimi, që sikur ma përpinte guximin për lexim.

Dhe nga rrëqethja, sa herë bëhesha gati që të nisja rravgimin nëpër shtresat e dhembjes së mikut tim, më shkonte ndër mend: Jam humbës i llojit të Zija Çelës. Kisha humbur dy fëmijë, një bebushkë të lezetshme tremuajshe dhe djalin pesëvjeçar, thirrjet e të cilit nuk ka ditë që mos të më jehojnë në vetëdije. Mbase prandaj kisha frikë se, gjatë leximit të këtij libri, mos vallë do të rijetoja dhembjen time dhe jo atë të Zija Çelës. Nuk kisha guxim ta lexoja pra, ngaqë nuk doja të gërshetoheshin dhembjet që nuk kanë të krahasuar, ngaqë ngulmoja: Dua ta jetoj atë që sjell libri i Zijait, pa e ngarkuar me përjetimet e mia, për çka kisha nevojë për një parapërgatitje.

Shkurt, nuk doja që këtë libër ta ngarkoja me përvojën time, me atë të njeriut që e di se prindi, i cili përcjell pjellën e vet në atë botë, në të vërtetë ka përjetuar vdekjen më të tmerrshme vetjake, sepse pas kësaj ai nuk është tjetër veçse kujtim i largët i vetvetes së dikurshme, kohës kur ka qenë i lumtur. Apo, thënë ndryshe, duke ditur sa mund ta dëmtojë librin vetëdija krijuese që qëndron mbi veprën që shkruan autori, dija gjithashtu se përvoja personale e lexuesit e dëmton leximin, nëse kërkon të gjejë veten në veprën që lexon. Tashti edhe diçka si shpjegim plotësues për marrëdhënien time me librin “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” të Zija Çelës, çka më bëri ta lexoja disa muaj pas botimit. Miqtë më të afërt më kanë pyetur shpesh se përse nuk kam shkruar asgjë për këto humbje të mia familjare. Për herë të parë po e pranoj publikisht: jo se nuk kam dashur, por se nuk mundesha. Pasi kisha përjetuar humbjen e dy fëmijëve, ndjehesha i paaftë të shkruaja për vdekjen, më bëhej se nuk e kisha as atë forcë, as atë dhunti që t’i ndaja fijet e dhembjes personale dhe nga këto fije të holla, lehtë të këputshme të qëndisja tekst të pastër letrar, tekst pa ngulfatjen e ofkëllimave të thella shpirtërore, të cilat duan të kumtojnë vetëm porosinë se, prindi që ka përcjellë në varr fëmijën e vet, më tej sikur bën hije kot përmbi dhe. Ose jeton vetëm për një arsye, që ta mbajë të gjallë kujtimin e tij.

Aq më shumë që e dija se disi, edhe do mund ta zbërtheja dhembjen time, por kurrë nuk do t’ia dilja të shpalosja dhembjen e nënës sime, e cila pas vdekjes së djalit tim pesëvjeçar, sa herë që më shihte apo duke shëtitur e vetme nëpër oborr, lëshonte një klithmë rrëqethëse: Biri im!.. Dhe, asnjëherë nuk e kuptova, vallë, më drejtohej mua – të vdekurit për së gjalli që ecte pranë saj, apo nipit që e kishte humbur përgjithmonë. Andaj, sa herë që kam provuar të shkruaj çkadoqoftë për dhembjen time, më jehonte kjo klithmë e gjyshes së djalit, klithma e nënës sime, ku çdo shkronjë e kësaj britme vetëm prej dy fjalësh ngërthente në vetvete tërë atë që doja të thosha unë nëpërmjet shkrimit, shpaloste dhembjen e dyfishtë të saj: atë për nipin që kishte humbur, dhe për djalin që duhej të jetonte me ngarkesën e vdekjes së vet mbi shpinë. Kështu që edhe sot, pasi nëna ka ndërruar jetë, sa herë dëgjoj thirrjet e largëta të tim biri, më vijnë së bashku me klithmën e saj: Biri im! E ku “b-ja” bart shkuljen e rrënjëve të Bimës së shpirtit, “i-të” janë gërvishtje të Indit nga i cili është përbërë palca e eshtrave të trupit, “r-ja” është si emërtim i Reve të zeza, të cilat nuk do të lënë ta shohësh botën siç e ke parë më herët, dhe “m-ja” bart flakën e Mallit ndaj syve që nuk do t’i shohësh e nuk do të shohin kurrëmë. Pra, edhe nëse do të mund ta shpalosja disi dhembjen time, assesi nuk mundesha ta shpalosja dhembjen që ngërthente në vetvete klithma e nënës: Biri im!

Çfarë shkrova më lart nuk mund të mos e përmendja. Por, jo që ta përball dhembjen me dhembjen, jo edhe të shfrytëzoj rastin që nëpërmjet dhembjes së Zijait të zbardh timen. E përmenda nga shkaku se, kur më në fund mora guximin ta lexoja “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, kisha ndjenjën se miku im dhe mjeshtri i fjalës letrare, Zija Çela, ia kishte dalë të bënte atë që unë nuk mundesha: të ndërthurte të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e klithmës së nënës sime, e që janë ofshamë e dalë prej shpirtit të atij të cilit i ka rënë në hise të përjetojë vdekje më të dhembshme se ajo personalja, dhembje që të çon të klithësh: Biri im! Mbase Zijai e ka arritur këtë për shkakun se me humbjen e Dritanit, ai ka përjetuar dhembje të dyfishtë – njësoj si të nënës sime, por në relacion tjetër: atë të veten për të birin, dhe atë të Kevenit e të Livias për babanë. Pra, ai ka përjetuar të dyzuara dhembjen prindërore dhe atë të gjyshit ndaj vogëlushëve, që tërë jetën do  t’ju mungojnë përkëdheljet e papërsëritshme të babait.

Kuptohet, nuk dyshoj aspak në thënien e autorit se, “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, por kjo dashuri është e qëndisur me penjtë e dhembjes. Dhe si e tillë, ajo bart edhe shijen e vdekjes, edhe shijen e jetës të përziera në një. Me çka edhe leximi i kësaj “enciklopedie”, ku shpalosen të gjitha shtresat e një dhembjeje të prindit që ka humbur fëmijën, dëshmon se për dashurinë e pas vdekjes mund të shkruajnë vetëm ata që qëndrojnë mbi dhembjen, vetëm ata që dinë dhe që munden ta bëjnë dhembjen art dhe artin mbështjellës të dhembjes. Prandaj, them se ky libër i Zija Çelës më mësoi të qëndroj mbi dhembjen, më shpalosi si mundet që prej dhembjes, e cila të bren çdo qelizë të trupit, të ndërtosh monument të atillë që merr përmasat e një përmendoreje letrare.

Çfarë e ka e arritur vetëm Zija Çela dhe Ali Podrimja me poezitë e tij në përmbledhjen “Lum Lumi”. E s’kam pse mos ta pranoj, unë nuk ia dola ta realizoja kurrë, mbase për shkakun se që të qëndrosh mbi dhembjen, duhet të jesh alpinist letrar i përmasave të tjera, i atyre të Zija Çelës, i cili në këtë libër nuk shkruan thjesht për dhembjen, por në të vërtetë i lejon asaj të derdhet lirshëm nga qenia e tij, të rrjedhë e papenguar drejt detit të përjetësisë, ku pushojnë të gjitha dhembjet që ka shijuar gjinia njerëzore, e ku tashmë bën pjesë edhe kjo e Zijait. Në një rast tjetër e kam thënë se, vetëm mjeshtërit e mirëfilltë të penës ia dalin që përjetimet personale, pra jetën e tyre, ta ngrenë në rrafshin e veprës artistike.

Mbase kjo është e vështirë, ngaqë në rastet kur bën art nga vetvetja, imagjinata nuk është e lirë si atëherë kur shkruan për të papërjetuarat, e kur imagjinata e patrembur, e pajoshur nga personalja, kullot lirshëm nëpër hapësirat e paskajshme të mendësisë. Nuk kam pse mos ta them: duke lexuar këtë libër të Zijait, mbi të gjitha, më mrekullonte forca e tij. Forca përballë hatasë, që ta gërvisht shpirtin me thikën e nxehtë të dhembjes së jetuar.

Prandaj, edhe pyesja veten: cila shtytje mund ta çojë njeriun që nga dhembja e vet të ndërtojë një monument letrar? Ndoshta kjo shtytje vjen nga potenca krijuese që don t’i bëjë ballë dhembjes, arsyetoja, që don ta shthurë atë, ta ndajë në fijet e saj më të padukshme, duke i “ikur” edhe asaj që tashmë është aq e ditur dhe aq e përhapur.

Pra, duke dëshmuar: vërtet, vdekja dhe lindja janë fenomenet më të përsëritura në këtë botë, por ato kurrë nuk e humbin risinë dhe “freskinë” e vet, ato gjithmonë përjetohen sikur të kishin ndodhur për herë të parë mbi këtë rruzull tokësor. Dhe sikur mos të ishte kështu, askush nuk do shkruante për to. Sikur mos të ishte kështu, edhe ky libër i Zijait nuk do ishte kaq i veçantë, kaq i thellë dhe kaq kuptimplotë, sa gjatë leximit kisha ndjenjën se përpos ofkëllimave të veta, ai ka bërë çmos që të ndërthurë edhe klithjet e të gjithë prindërve që kanë humbur fëmijët dhe që e njohin trishtimin e ofkamës: Biri im ose bija ime! Në fund të fundit, nga këto klithma janë ngjizur vepra që i kanë rezistuar kohës dhe këto klithma edhe më tej do jenë brumë për artin.

E ky libër i Zija Çelës (pikërisht çfarë doja të thosha nëpërmjet ndërhyrjeve nga përvoja ime) shkon përtej dhembjes personale, ky libër shpjegon se njeriu nuk vdes atë ditë kur varroset, por atëherë kur nuk e kujton askush. Shkurt e shqip, Zija Çela ia ka dalë që Dritanin e tij ta bëjë të Përjetshëm. Dhe, mbase siguria krijuese se do t’ia dilte ta ndërtonte këtë monument letrar, autorit i ka ndihmuar që, teksa shkruante, të mos e pengonte klithma – Biri im!