Intervistë me shkrimtarin shqiptar nga Maqedonia Kim Mehmeti
Standardet, aty ku nis e vdes letërsia
Si gjithmonë “me fjalën e fundit”. Kim Mehmeti paraqitet ashtu me fjalën e vrazhdë, po pa i anashkaluar aspak të vërtetës. Nuk ruhet, ashtu siç ndodh zakonisht me shumë nga ata që jemi mësuar t’i pyesim për letërsinë. Eshtë më shumë se sa një kritik. Po beson se mund ta bëjmë atë që na duhet, që ta bashkojmë fjalën e shqiptarëve kudo që shkruhet. “Duhet të përcaktojmë standardet, sepse tani për tani i kemi humbur”,- përsërit Kimi shpesh herë, duke përmendur “shkrimtarët e mëhallave” dhe “panairet e fshatit” si pasqyrat që na tregojnë deformimin e vlerave tona.
Agim Baçi
A mendoni se letërsia që zhvillohet sot në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni është e njëjta letërsi?
Po, gjithsesi mund të themi se është e njëjta. Pikë sëpari duhet u nisur nga ajo që arti nuk ka përkatësi krahinore, përkatësi etnike. Letërsia ka adresë të autorit etnik. Pra, ne kemi sot letërsi shqiptare që zhvillohet në Maqedoni, Kosovë dhe Shqipëri. Kjo s’do të thotë fare se ajo që krijohet në këto tri vende nuk ka specifikat e veta. Po të nisemi me këtë logjikë, çdo fshat ka specifikat e veta që lë gjurmë tek autori. Një ndarje e tillë në letërsi do të ishte absurde ndaj mund të themi pa frikë se ajo që krijohet sot në këto tri krahina ku jetojnë shqiptarët është e njëjta letërsi dhe nuk mund të jetë ndyshe. Arti është art, letërsia është letërsi dhe letërsia shqiptare është një dhe nuk mund të jetë ndryshe. Ajo nuk mund të jetë ndryshe se e them unë, por përderisa ajo bëhet nga i njëjti popull nuk di si mund të jetë letërsi e ndryshme. Çështjet krahinore janë më shumë çështje dialekti, pra një çështje që e kanë të gjitha kulturat. Kjo çështje mund të shihet me syrin se sa kultivohet ky dialekt, pra sa është kjo pjesë krahinore në universalen e kombit.
A mund të flasim për atë të mirë dhe atë të metë që ka libri sot?
Nëse ju kuptoj drejt, pra nëse më pyesni për librin si libër, si mall që funksionon sot në botën shqiptare, unë them se libri është sot në atë situatë që ishte në ‘49-ën, pra kur libri i botuar në Tiranë, shumë vështirë depërtonte në hapësirat gjithëshqiptare. Në këtë kontekst dua të jem i drejtë – libri që botohet në Tiranë apo Shkodër, arrin në Prishtinë apo Shkup. Por, libri i botuar në Prishtinë apo Tetovë shumë vështirë të depërtojë në Shqipëri. Unë e di dhe nuk dua të ngushëllohem me faktin se ndonjëherë edhe libri i botuar në Shkodër vështirë të arrijë në Tiranë. Por, unë këtë kam thënë gjithmonë, se si është e mundur që sot që kemi postën elektronike të kemi këtë pengesë. Edhe herë tjetër unë kam theksuar se, sikur pëllumbat t’i përdornim për të qarkulluar librin do të kishim më shumë depërtim, do të arrinim të vendosnim një komunikim më normal. Qarkullimi normal i librit mendoj se është edhe problemi më i madh për momentin. Mua nuk më intereson se sa do ta lexojnë librin në Tiranë, Shkup apo Prishtinë. Mua më intereson që libri të jetë i pranishëm. Për aq kohë sa nuk ka ndodhur ky qarkullim ne kot do të flasim për koncepte të mëdha, etnike, shqiptare. Madje të tilla koncepte kanë filluar të më irritojnë. Sepse shumë gjëra që varen nga ne shqiptarët ne nuk i realizojmë. Kush na e ndalon ne sot në Ballkan qarkullimin e librit? Askush! Ndoshta edhe ne vetë e ndalojmë edhe sepse na pëlqejnë ato principatat kulturore.
Pra mendoni se pengesa jemi ne vetë?
Unë mendoj se edhe vetë neve njerëzve të artit kanë filluar të na pengojnë principatat kulturore. Kërkojmë që çdo njëri prej nesh të ndihet i mbyllur në principatën e vet dhe të ndjehet mirë. Unë nuk mendoj se është vetëm xhelozi. Unë mendoj se mungon gatishmëria për të ballafaquar atë çka ndodh në të gjithë territorin mbarëshqiptar. Ne kemi krijuar intelektualët, krijuesit e mëhallës sonë, e duket se na vjen keq nëse dikush i prek, sepse kemi frikën se na thonë se nuk janë bash ata që mendojmë ne. Ne rrezikohemi sepse kemi filluar të ndjekim politikën e ditës, pra çdo krijues kërkon të jetë i pari i pashallëkut të vet. Kjo ndoshta në politikë ka ndonjë logjikë të jetë ashtu, por në krijimtari nuk mund t’i shkojmë kësaj logjike, sepse askush nuk mund të na akuzojë në letërsi si shqiptaromadh. Unë mendoj se ne kemi frikë të ballafaqohemi, sepse ne thjesht dyshojmë në veprat tona. Duket absurde, por unë kështu mendoj.
Themi shumë emra apo vërtet kemi shumë emra në letërsinë e sotme?
Në Maqedoni ka një shoqatë shkrimtarësh. Nuk dua të përmend as emra, nuk dua të përmend as numra. Por sikur të kishim ne shqiptarët e Maqedonisë aq shumë shkrimtarë, ajo do të thotë se çdo lagje e ka nga nji. Por ai popull që ka shkrimtarë në çdo lagje, ai duhet të turpërohet, sepse ai ose nuk e di se ç’është letërsia ose nuk njeh standartet për art. Ose ai popull është popull shkrimtarësh. Por është mëkat që të jetë i tillë, pasi shkrimtarët janë edhe njerëz që shumë vuajnë e që kanë ndjenja të çuditshme. Të kesh një popull vetëm me shkrimtarë është punë e tmerrshme.
Ju thoni se ne i kemi dhënë kuptim tjetër tranzicionit?
Ne iu japim aq shumë kuptime sa më në fund edhe ne vetë na duken të pakuptimta. Unë e pranoj publikisht që shumëçka më duket e pakuptimtë dhe s’mund t’i akuzoj të tjerët, ndaj shpesh i them Kimit “Ti shumë vështirë kupton!”.
Në librat tuaj gjejmë frazeologji që shprehin besimin tek Zoti, fenomen ky që rëndom i ka munguar letërsisë shqipe. Mendoni se kjo është pozitive apo negative?
Unë kam respekt edhe ndaj njerëzve që besojnë edhe ndaj njerëzve që s’besojnë vetëm nëse ata dinë përse e bëjnë këtë gjë. Mirëpo, më e çuditshmja është kur kjo gjë ndodh për çështje mode, siç e bënin dikur komunistët për të bindur partinë e tyre. Unë në prozën time kam vend për religjionin për aq sa ajo ndihmon në veprën konkrete për aq sa plotësohen ato elementë artistikë, të cilët janë të nevojshëm që ajo vepër të rrumbullakësohet. Aspak më shumë. Madje, mundohem që të mos ketë asnjë shenjë që të shënojë “Kimin religjioz” e as si “përdorues të religjionit në funksion të letërsisë”.
Pra, në kufijtë e natyrshmërisë?
Po! Por unë nuk di se sa ajo i ka munguar letërsisë këtu në Shqipëri. Mirëpo unë e di që shqiptarëve mjaft u ka munguar një besim i tillë. Unë di që njeriu duhet të besojë në diçka. Nuk predikoj këtu për asnjë religjion, por për atë që duhet të ndodhë me njeriun në jetë. Mirëpo mendoj se Shqipëria duket se pagoi një tatim të madh për faktin se njerëzit harruan Zotin dhe e zëvendësuan atë me një njeri të thjeshtë. Dhe logjika ime është kjo: nëse unë duhet të besoj tek diçka më mirë të besoj Zotin atje lart se sa tek ndonjë Enver apo Hasan. Po ta shohësh edhe me vëmendje, tendenca e të gjithë prijësve ka qenë që njerëzit të përkulen. Dhe në këtë kontekst ndoshta liderët komunistë ishin më të ashpër dhe e bënin më të dukshëm këtë zëvendësim. Por është e rëndësishme të kuptojmë se, në të gjitha kohërat, kur njeriu gjendet në vështirësi, boshti ku kërkojmë ndryshimin mbetet religjioni. Unë kam pikëpamjet e mia për religjionin dhe religjionet, por nuk mendoj se duhet t’i deklarojmë këto pikëpamje kur flasim për letërsinë.
Atëherë, a mund të përkufizoni ju problemin më të madh që ka letërsia sot?
Mendoj se problemi më i madh i letërsisë shqipe është ai se nuk ekzistojnë standardet tek botuesit. Për shembull, ju sot keni shumë botues të cilët, nëse i paguani 1mijë euro, ata janë gati të botojnë, ta zëmë, edhe se si flini ju natën me bashkëshorten. E këtu ç’është rreziku? Nëse është vetëm kjo atëherë nuk është edhe aq rrezik. Por, nëse këto libra merren e dërgohen nëpër shkolla, e me ndihmën e drejtorëve apo mësuesve ua ndajnë fëmijëve, atëherë nis problemi i madh. Shih, nëse fëmija im duhet të bëhet lexues i ardhshëm i librave shqiptarë, nuk mund të bëhet me një vlerë të atillë. Me këtë mënyrë ne rrënojmë themelet e letërsisë sonë, sepse kështu ne vetëm i largojmë këta fëmijë nga libri. Këtë e flas hapur, sepse edhe mua më ka ardhur vajza ime, që është në klasën e tretë, me librin e një autori, që më mirë mos ta përmend, të cilin po ta kisha lexuar unë të parin këtë autor do të goditesha nga krijimtaria. E më e mundshmja është se mund të kisha vendosur të bëhesha pelivan, por kurrësesi shkrimtar. Me këtë unë dua të them se libri nuk është vetëm libër. Ai ka edhe një funksion tjetër, ka edhe funksionin e asaj që quhet kultivim. Mirëpo ne nuk mund të kultivojmë lexues me letërsi të dobët. Ndaj, nëse ne nuk kemi letërsi, le të bëjmë atë që e kanë bërë shumë përpara nesh, që kanë përkthyer nga bota, pasi bota i ka vendosur standardet. Unë vetë e di që ne kemi shkrimtarë. Ne kemi emra që janë bërë pjesë e pasurisë së bibliotekave botërore. Por në letërsi ne duhet të jemi komodë e të kërkojmë libra që bëjnë lexues e jo që largojnë lexues. Ne duhet të dimë që të arrijmë këtu, pengesat janë të mëdha. Janë të mëdha, sepse ne jemi shoqëri ku u rrënuan të gjitha standardet. Ne ende jemi një shoqëri kapitaliste që nuk i ka kapitalistët. Ne sot kemi klasën mauniste, që me maune bëhen të pasur. Ne kemi institucione kulturore që kinse janë institucione demokratike, mirëpo nëse ju e shihni se si veprojnë këto institucione kulturore do të shihni që nuk ka lidhje me respektimin e standardeve dhe lirinë e individit. Ju, atë që dikur e bënte e vetme Partia Komuniste, e keni të shpërndarë në 10 komitete qendrore. Dikur kishit vetëm një komitet qëndror. Edhe në Maqedoni është e njëjta gjë, ku komiteti qëndror vetëm është imtësuar.
A duhet të besojmë se pas këtyre pengesave fshihet dhe dëshira e dikujt që mos të jetë i përbashkët mendimi shqiptar për librin?
Nuk di si është këtu tek ju. Në të vërtetë, duhet të shtirem sikur nuk e di si është këtu tek ju. Mirëpo dua të jem mysafir aq korrekt sa të mos tregoj se si rregullohet shtëpia e tjetërkujt, kështu që preferoj të flas se si ndodh në Maqedoni. Për shembull vjen partia në pushtet dhe ajo i përcakton shkrimtarët të cilët vlejnë, të cilët mund të botohen.
A mund të konsiderohet kjo një vdekje klinike e letërsisë?
Jo! Letërsia as nuk ngjallet e as nuk vdes kështu. Unë flas për fenomene që dëmtojnë kulturën tonë. Letërsia nuk ka vdekur as kur ka qenë e mbyllur në qeli. Mirëpo ne duhet të flasim për dëmet që na sjell, sepse ne ende kemi krijues të oborrit, të paktën flas për në Maqedoni. Si? Për shembull, nëse është në fuqi në Maqedoni PDSH, ju e dini se edhe me cilin shkrimtar duhet të bisedoni, me cilin mund të bëni intervista. Krejt tjetër është jashtë vijës kombëtare, jashtë vijës letrare. Ne duket sikur i ngatërruam me qëllim punët. Sepse ne u mësuam që kur do partia ti je shkrimtar, nëse do partia, edhe nëse nuk njeh fjalorin e gjuhës shqipe, ty të botohet romani, sepse ajo gjen mënyrat, të lejon ta shkruash. Këto janë format se si vlerësohet puna, jo se sa botues ka. Nuk vlerësohet demokracia me numrin se sa parti ka, por se cila mendësi i vë në lëvizje. Dhe ju e shini se cila mendësi, mendësia e njëjtë – nëse nuk je me mua, je armiku im, nëse nuk i shërben partisë time ti nuk je shkrimtar që mund të përfitosh kur të vij unë në qeveri. Nëse është kjo demokracia atëherë unë nuk jam shkrimtar. Ose ndoshta janë gjëra që unë nuk i kuptoj.
Pra, ju mendoni se kemi një letërsi që bashkëjeton ende me politikën?
Jo! Kemi një letërsi që politika ende i përcakton fatin. Pra, në një farë mënyre, ende politika vendos panairet, promovimet, rëndësinë e intervistave.
Marrë nga gazeta “Shekulli” 06/01/2004
