BISEDOI: VIOLETA MURATI

Kim Mehmeti është nga ata intelektualë shqiptarë që interesat kombëtare i artikulon me ndjeshmëri jo nacionale, por me shprehitë e familjes së tij, gjuhës dhe kulturës. Sa për Ballkanin, pse ai është sot temë ekzotike për intelektualët e tjerë dhe për atë vetë, si dhe një “Piter Pan i vështirë” për evropianët një ditë më parë në festivalin ndërkombëtar të poezisë, Mehmeti zbulon jo vetëm kompleksin e sotëm për këtë temë, por dhe prirjet për ta çmitizuar këtë debat. Ekskluzivisht për “standard”, Kim Mehmeti rrëfen pse duhet të kemi jetë të brendshme kombëtare, sidomos kulturore.

Para pak viteve më ke thënë se librin e sjell në Tiranë me trajsën tënde. A ndodh më kjo?

Doja të thosha diçka tjetër, se libri ynë ende nuk udhëton natyrshëm në këtë hapësirë shqiptare. Nëse në një kohë ata libra duhej t’i fshihnim nën sqetull për t’i sjellë matanë kufirit, sot thuajse bëjmë të njëjtën gjë, vetëm se s’duhet t’i fshehim, por duhet t’i mbajmë hapur në çantat tona për t’i sjellë në Tiranë. Mund të them se nga Tirana në Shkup vijnë pak në mënyrë të natyrshme, sepse ne ndiejmë nevojë të lexojmë. Por me këtë dua të them se ende është prezente arroganca e Tiranës se jashtë nuk ndodh asnjë gjë, se letërsia, bota shqiptare përfundon në Qafë të Thanës edhe në Morinë, mund të jetë dhe ashtu, nuk e kontestoj. Mirëpo duhet të dëshmohet një herë se është ashtu dhe pastaj të thuhet e atëherë ne duhet ta dimë se ku i kemi piketat tona letrare. Në këtë kontekst e kam thënë mënyrën se si vij unë. Kohëve të fundit kam filluar të mos vij ashtu, se për fat të mirë librat e mi botohen edhe në Tiranë. Edhe shpresoj se ata pak që lexojnë, mund të më lexojnë, si edhe në Kosovë. Kështu që mund të them në këtë kontekst ndihem shkrimtar mbarëkombëtar, sepse botuesit e mi janë në të gjitha hapësirat mbarëshqiptare dhe më kanë lehtësuar, çantën e kam të zbrazët tani.

Kam dëgjuar kohët e fundit në lidhje me një deklaratë që kërkon të marrësh pasaportën e shqiptarit të Shqipërisë. Pse ke kërkuar t’i ikësh Maqedonisë?

Që të jem i sinqertë, pasaportën e Shqipërisë nuk e kam ende, por do të kisha dashur ta kem. Do të kisha dashur ta kem për shumë arsye: unë jetoj në një shtet ku gjithçka është e përkohshme dhe u lodha duke nxjerrë pasaporta, që ndryshojnë çdo katër vite, sezonalisht, që edhe materialisht ndihem i dëmtuar (qesh). Shpresoj se edhe Shqipëria pak më rrallë i ndërron pasaportat. Edhe jo rastësisht dua ta bëj këtë hap. Shqipëria është një ndër shtetet e vetme në Ballkan që nuk u jep shtetësi shqiptarëve që i ka jashtë kufijve, sepse Maqedonia u jep pasaportë të gjithë maqedonasve me origjinë maqedonase, po kështu dhe Bullgaria, vetëm thuaj që je bullgar. Vetëm Shqipëria, sepse ne kemi politikanë properëndimore, proevropianë, janë shumë paqedashës, shumë janë të shqetësuar për stabilitetin e këtij rajoni.

Nuk e bën këtë. Apo duhet të bësh, të shkruash njëqind lutje…

Ke bërë lutje për të marrë një pasaportë në Shqipëri dhe përgjigja?!

A dini se unë hoqa dorë për të marrë këtë pasaportë, sepse nuk e keni idenë çfarë kam hequr për të kërkuar këtë pasaportë. Kur më treguan se çfarë dokumentacioni duhet të nxjerr, ajo ishte më shumë sesa të vdesësh e të nxjerrësh lejen për varrim, ta zëmë. Punë edhe më e lodhshme. Kur e pashë gjithë atë procedurë që duhet ndjekur, mendova se gjithë kjo punë të humb muaj dhe të marrë dhe përgjigje… Dua të them, doja të sinjalizoja diçka, se Shqipëria duhet t’u japë shtetësinë shqiptarëve që jetojnë jashtë trevave tona, që jetojnë jashtë Kosovës, t’ua japë atë mundësi dhe nëse duan ta kenë ose jo.

Me shpalljen e Kosovës së pavarur u duk se rruga për njohje me njëri-tjetrin, komunikimi ynë kulturor aq shumë i propaganduar, do të menaxhohej më mirë… në Shqipëri nuk ka media të Kosovës në treg dhe anasjelltas, botuesit nuk kanë komunikim mes njëri-tjetrit etj. Çfarë ka ndodhur pas kësaj?

Ndoshta ka ndodhur ajo e papritura, mos të themi e kundërta. Ne, sido që të jetë, ende jetojmë në principata informative, në principatat tona kulturore, ka filluar nga pak edhe të na pëlqejë kjo. Mbase, ndoshta te ne ende nuk ka përfunduar faza e vetënjohjes, ndoshta ende kemi ende ndrojtje ndaj njëri-tjetrit. Kështu që, unë shpesh e them nëse në këtë Ballkan nuk lejohet bashkimi i territoreve etnike kush na ndalon ne të kemi një revistë kulturore të përbashkët, kush na ndalon ne të kemi federatën e shkrimtarëve shqiptarë apo sindikatën e aktorëve shqiptarë. Këtë nuk ta ndalon as Evropa, se nuk është kundër, se do të ishte atëherë absurde kur flasim për një Evropë të bashkuar. Ne atje do të shkojmë copa-copa të paarnuar brenda nesh. Kush na ndalon ne të kemi shtëpi botuese të cilat të jenë mbarëshqiptare apo televizionin mbarëshqiptar dhe jo ta zëmë televizionin “kosovar”, me këtë emër dhe tani ti prodhon diçka që mendon se ka të bëjë vetëm me Kosovën? Ka plot gjëra që kanë të bëjë me mbarëshqiptarët.

Pse duhet ta kemi një revistë të përbashkët kulturore apo një televizion të përbashkët? A nuk duhet që gjithsecili si në Kosovë, Maqedoni apo Shqipëri të organizonte dhe zhvillonte botën e vet…? Shpesh kjo është marrë si ide nacionaliste, madje u shtie dhe “frikën” pjesës tjetër, e artikuluar dhe nga vetë shqiptarët, drejt pyetjes: Pse e kërkojmë këtë?

Unë flas në një kontekst që ne duhet të kemi një revistë të përbashkët kulturore. Ama, mua nuk më intereson pse pjesa tjetër frikohet, mua më dhemb pse shqiptarët frikohen nga kjo. Ne duhet të kemi një adresar që, kur ta hap, ta di se çfarë ndodh me letërsinë shqiptare, nuk dua të marr në dorë tre doracakë: një në Tiranë, një në Shkup dhe një në Prishtinë. Dua ta kem të përbashkët e pastaj do ta kërkoj unë vendndodhjen nëse më duhet të hyj më thellë se çfarë ndodh me shqiptarët e Maqedonisë etj. Mirëpo na duhet një e përbashkët, portreti kolektiv, ku është gjuha jonë. Në këtë kontekst nga kjo askush nuk frikohet. Nga këta mund të frikohen vetëm ata që kanë frikë patologjike, mirëpo në rastet e atilla nuk mund të merremi dhe s’mundet ajo të jetë përcaktuese për ne.

Në kontekstin ballkanik, kur mes nesh si shqiptarë është aq e vështirë njohja me njëri-tjetrin kur kemi një gjuhë, pse diskutohet aq gjatë dhe bëhet e domosdoshme siç ishte dhe tema “Ballkani – Piter Pan i vështirë”, ku debati duket sikur është kthyer në një detyrim, se si duhet të funksionojë patjetër njohja me njëri-tjetrin si kusht integrimi në Evropë?

Edhe unë nuk njihem me gjithë shqiptarët. Nuk është kusht njohja, është kusht respektimi. Unë jetoj me vetëdijen se në këtë Ballkan jetojnë edhe popuj të tjerë. Unë nuk kam obligim ta njoh historinë e tyre që të shkoj në Evropë, nuk kam obligim që ta njoh gjuhën e tyre, as ata nuk janë të obliguar, ekziston vetëdija për një realitet ku jeton në këtë planet ku ka shumë popuj të bardhë, të zinj e të verdhë – se ti jeton në këtë realitet ku ekziston gatishmëria që unë të respektoj të kundërt, të ndryshëm nga unë. Kjo s’ka lidhje me njohjen. Unë njoh popuj që u njohën aq mirë mes tyre, mirëpo u therën mes vetes si derra.

Mos po krijohet një kompleksi i ri kjo çështja e Ballkanit, që duhet të njohim veten, të kemi miqësi me njëri-tjetrin që të na njohë edhe Evropa…?

Absolutisht jo. Unë nuk i kam dashnore të gjitha femrat e bukura që kalojnë, mirëpo të gjitha ato i respektoj. Dhe nuk i njoh. Nuk është parakusht, është parakusht absurd. Sepse nuk mund të presim nga një punëtor shqiptar ta njohë kulturën greke. Peshkatarët e Shqipërisë nuk është e thënë të njohin peshkatarët e Greqisë dhe veset e tyre, mirëpo duhet ta dinë se matanë bregut ka peshkatarë grekë dhe u takon atyre që të mos përzihen. Si do ta njoh unë letërsinë greke kur nuk e njoh atë gjuhë? Kjo nuk do të thotë se ne ballkanasit duhet të bëhemi poliglotë. Është një kërkesë ajo që Evropa nganjëherë na e shtron mirë, por ne e keqkuptojmë.

Por, siç ishte dhe tema tjetër për Ballkanin, për adetet e përbashkëta, gjërat e njëjta – pse kjo prirje për të rrëfyer të përbashkëtat për t’u identifikuar me Evropën? Mos intelektualët po e drejtojnë këtë sot, sërish kompleks, duke i parë si tema kurioze?

Ballkani ka një të përbashkët: inferioritetin. Ne të gjithë vuajmë që Parisi të na pranojë si shkrimtarë. Nga ana tjetër asnjë nuk vuan që mua Sofja të më njohë si shkrimtar. Kjo është veçori e atij që nuk e njeh mirë vetveten dhe nuk qëndron mirë me vetveten. Nëse vëren një gjë, çdo ballkanasi po t’i thuash je bërë si gjerman, ai mburret. Mirëpo thuaj se je bërë si malazez, si shqiptar apo si serb, ai ndihet sikur i ke sharë nënën. Kjo ka të bëjë me një mentalitet i cili nuk është i kënaqur, që ka një defekt në vetvete, kanë pakënaqësi me vetveten që e shfryjnë në atë mënyrë që të tjerët mua nuk më pranojnë.

Unë i jam gëzuar librit që më ka dalë në Tiranë, pasi një herë dua që familja ime të festojë pse unë jam shkrimtar, jo fqinjët, ata të fillojnë më vonë. Derisa në kafenenë e mëhallës sime njerëzit flasin për mua, derisa në Tiranë njerëzit flasin për mua, unë ekzistoj. Libri im në Paris është i kushtëzuar nga ky ekzistim.

Jo e kundërta, ne mendojmë ndryshme.

Është fjala për atë që na mungon, gjallimi i një jete kombëtare, të brendshme?

Po, absolutisht po. Çdonjërit i mjafton familja e vet për të qenë i lumtur. T’u takosh edhe të tjerëve, mëhallës që jeton aty, vetëm zbukurim i lumturisë familjare që është parakusht për të ekzistuar. Sepse ne, në fund, ne mund të jemi vlerë për të tjerët vetëm nëse jemi vlerë për popullin të cilit i takojmë. Nuk mund të jetë e kundërta.

Çfarë mendoni se e bën të pashtershëm temën për Ballkanin?

Ne e pranuam shumë lehtë rolin, në mënyrë shumë intrigante na e imponoi pjesa tjetër e Evropës, si pjesë ekzotike, si një kopsht zoologjik ku parasheh gjyshërit e tu. Unë kam thënë të kundërtën në tekstet e mia. Ballkani është portreti i vërtetë i Evropës, ajo atje është zonja e grimuar mirë, nëse ia nxjerr grimin, e njeh atë prostitutën që turpërohet nga vitet e saj të rinisë, që herë pas here i sheh edhe në Ballkan prandaj nganjëherë Ballkani është i padurueshëm për pjesën e Evropës. Nuk i ka shpikur Ballkani varrezat masive, këto një herë janë bërë në atë pjesën tjetër të Evropës. Krematoriumet nuk janë të shekullit XVIII, janë të shekullit XX. Kështu që kjo pjesë e Evropës, Ballkani, nuk ka shpikur asgjë sa i përket jonjerëzores, që nuk është bërë nga Evropa.

Ajo që i mungon Ballkanit dhe e ka detyruar të mbetet si fëmijë, është vogëlsia e tij ekonomike. Elefanti kurrë nuk e pyet milingonën ku ta vërë këmbën. E kanë vënë këmbën ku kanë dashur. Edhe normalisht frustracion tek ne ekziston dhe nuk nisem gjithmonë nga fakti se të tjerët kanë faj. Mirëpo është e vërtetë se pjesa tjetër e Evropës ka dashur dhe ka trilluar rrëfime se në fund të fundit Ballkani është simbol i dasive.

Po ju vetë, do të pushoni ndonjëherë së foluri për Ballkanin?

Është njëlloj sikur të më thuash a do pushosh ndonjëherë të flasësh për shtëpinë tënde. Unë dua të flas për kullën time, që e kam ndërtuar dhe kjo është e dhënë prej Zotit, sepse unë kam bërë diçka që dua. Unë nuk e njoh botën tjetër, nuk e përjetoj. Unë flas për atë që pretendoj se e njoh sadopak, familjen time.

Ballkanin e bëjnë të vështirë, gjuhët, pra, etnitë apo religjionet?

Unë jam nga ata shqiptarë që dua të jem racional. Mirëpo shembulli i tolerancës ndërfetare, ajo trinia e religjioneve më të mëdha është me të vërtetë unikale. Unë mendoj se në pjesën të Ballkanit religjionet që janë, ato që janë religjione, nuk e nxisin konfliktin, por ka destruksion njerëzor që instrumentalizon religjionin për të realizuar destruksionin e vet. Unë mendoj se mosmarrëveshjet në Ballkan më shumë mbështeten në urrejtjen religjioze sesa ato etnike, sepse boshnjakët, serbët dhe kroatët kishin të njëjtën gjuhë, pothuajse të njëjtën letërsi… çdo gjë kur është gjuha e njëjtë, të tjerat janë e njëjta gjë. Por, nuk kishin të njëjtë religjion dhe ata u vranë mes vetes për shkak të religjionit, jo shkaku i asaj pse nuk njiheshin, jo shkaku i asaj se mund të kishin probleme gjuhësore. Nga këtu e nxjerr dëshminë. Kjo do të thotë se nuk është problem i mosmarrëveshjeve tona gjuha, pse nuk e dimë gjuhën e njëri-tjetrit. Por, këtu ka religjione që funksionojnë si sekte që janë shkatërruese për të tjerët, që nuk e durojnë fizikisht tjetrën.

Një regjisor turk është përpjekur ta shikojë fenë, duke iu referuar veprës së Mesa Selimovic, “Vdekja dhe dervishi”, si diktatura sidomos në rastet e ekstremizmit…

Nuk është feja si diktatura, por janë njerëzit që kanë prirje për diktaturë. Për shembull, feja myslimane është shumë liberale, sepse aty thuhet se krijesën që e ka bërë Zoti, e ka dashur Zoti dhe kështu je i detyruar ta duash edhe ti…

Kështu thonë edhe të krishterët…

Po, të gjithë thonë, mirëpo tani nuk ka religjion që të thotë që të shkosh në atë drejtim eliminues të tjetrit, por ka njerëz që duan të eliminojnë. Ta vesh religjionin në funksion të ambicieve të tua, që janë jashtë religjioze. Nuk janë në konflikt religjionet mes vetes, është në konflikt destruksioni njerëzor – kjo duhet dalluar. Përkundrazi, religjionet shkojnë shumë mirë mes vetes. Ke p.sh. Islamin që pranon të gjithë profetët e religjioneve, por janë njerëzit që e përdorin si vegël për ambiciet jashtë religjionit.

Kthehemi prapë tek trasta jote. Cili është botimi i ri që do të shohim në treg?

Po, ka dalë këtë vit romani “Kulla dykatëshe”. Është libër si gjithë të tjerët dhe nuk jam ndër ata që thonë se libri i fundit gjithmonë është më i miri, mirëpo kritika e ka thënë që është romani më i mirë. Dashtë Zoti të jetë kështu, se unë dua që edhe të tjerët të jenë të mirë si ai. Jam i kënaqur, ndoshta jam ndër të rrallët po them diçka që nuk i ka hije krijuesit, si shumëçka në jetë edhe në letërsi kam arritur më shumë se ç’kam pretenduar, sepse e di që ëndrra të dëshpëron. Nëse ëndërron shumë, edhe përballesh, e jetëson ëndrrën. Asnjëherë vepra nuk është baras me pretendimet e njeriut, prandaj unë kam pretenduar pak që të mos më ndodhë ky dëshpërim. Kështu që jam i kënaqur sepse kam informata se ky libër është shitur aq sa do thosha nuk “është normale” për këto vite. Për shembull “Vitet e urithit” është shitur shumë në Kosovë, duke pasur parasysh varfërinë, por kam informata se edhe “Kulla dykatëshe” shitet me të njëjtin sukses, kjo më bën të besoj se ka të drejtë profesor Ali Aliu që është romani më i mirë.

Tani kritikët po bëhen të pabesueshëm, aq shumë flasin, dhe po i bëjnë ekselentë të gjithë…

Jo, tani do them diçka krejt sinqerisht, ndoshta se kam bërë edhe një libër për të, se Ali Aliu është i vetmi kritik që duhet besuar. Ndoshta është keq për ne, por më duhet të them se ai ka mbetur i vetmi lexues, ndër të vetmit, ndër të rrallët profesionalë që njeriu mund t’i besojë që di të lexojë dhe vlerësojë.

Nuk e kalojmë këtë intervistë pa pyetur për ngjarjen më të fundit, për botimin enciklopedik të Akademisë së Shkencave të Maqedonisë. Për herë të parë, kemi parë në një zë zyrtar, politik, reagimin e Qendrës së Studimeve Albanologjike në Shqipëri, Akademinë e Shkencave në Kosovë, si dhe elita intelektuale shqiptare e Maqedonisë që kërkojnë tërheqjen e këtij botimi. Cili është komenti yt për gjithë këtë situatë?

Ishte diçka që duhej pritur. Shqiptarëve të Maqedonisë u ndodhi Brodeci, Sopotet – këto janë metafora për të kuptuar. Policia maqedonase hyri si në pronë pa pronarë, rrahu të burgosurit. Tirana thuajse nuk reagoi. Pas asaj ndodhi propozimi që të ndërtohej kishë mbi themelet e shtëpisë së Nënë Terezës, Tirana nuk reagoi, sepse është shumë properëndimore, është shumë paqedashëse. Çfarë nuk ka ndodhur? Ndodhi kjo, ne shqiptarët nuk i dhamë legjitimitet kryetarit të sotëm që është në Maqedoni, Gjeorgji Ivanovit. Tirana ia dha legjitimitetin, e pranoi, u përqafua… dhe këto të gjitha ishin sinjale se ju mund të bëni atje çfarë të doni me shqiptarët. Mos u shqetësoni se çfarë që t’ju ndodhë, të keni kujdes se kjo në rrethana gjeostrategjike do të jetë shumë e dëmshme, nëse e bëni të madhe!

Dhe maqedonasit kështu bëjnë lehtësisht diçka që është në favor të tyre – ato nguten që blejnë sa më shumë kohë, të ndërtojnë sa më shumë kisha, ta shklyejnë Shkupin nga të gjitha elementët, shenjat shqiptare tani kanë kaluar edhe në enciklopedi që të na bëjnë ne tani qiraxhinj. Kam frikë se kur të kthehem në Shkup, do të më bëjnë të paguaj qera për shtëpinë ku jetoj. Ndoshta do të dalë se mund t’ia kem grabitur ndonjë maqedonasi. Kjo ndodhi për dy arsye: shkaku i inferioritetit tonë, sepse ne nuk kemi parti politike në Maqedoni; mirëpo kjo ndodh edhe për shkak se Shqipëria ka një diplomaci inferiore, e cila mendon se fqinjësia e mirë ndërtohet në atë mënyrë që ti të mos kesh kërkesa dhe tjetri të kërkojë çfarë të dojë. Kjo nuk është fqinjësi e mirë, kjo është fqinjësi e keqe. Ja kështu paguhet! Ky është një çmim që e paguan politika mbarëshqiptare, me në krye ne shqiptarët e Maqedonisë. Dhe unë e kam thënë publikisht se shqiptarët e tjerë duhet të na padisin ne shqiptarëve të Maqedonisë se ne kemi pushtetarë shqiptarë; ky projekt është financuar nga paratë e qeverisë edhe nga taksat e shqiptarëve, të cilët e kanë për obligim të na mbrojnë për të mos financuar projekte antishqiptare me paratë shqiptare.

Kjo është ngjarje që duhej pritur. Nuk na ndodh asnjë gjë e pamerituar.

A shpreson se kjo çështje do të shkojë në favor të shqiptarëve? Ti je një ndër shqiptarët e zhgënjyer. Si e shikoni Maqedoninë sot mes gjithë këtyre debateve për identitetin…?

Unë nuk jam shqiptar i zhgënjyer, unë jam madje një nga ata shqiptarët që e di fort mirë se kalendari ynë do të shkojë përfundimisht nga ai drejtim kur do të shënojmë datat e përbashkëta. Mirëpo, për fat të keq, unë tani nuk shpreh dëshirën time, sepse kam investuar në atë Maqedoni. Mua ky vend më ngjan gjithmonë e më shumë me një kufomë që kalbet dhe e cila qelbet. Por tani është problemi se nuk dihet se ku ta hedhin këtë kufomë. Të dini shkurt se çfarë është Maqedonia: është një shtet të cilin ta copëtosh, nuk ke ku e çon, ta mbash, s’di si e mban! Edhe këtë zonë e mbajnë perëndimorët, tashmë kjo është diçka që e dinë edhe zogjtë dhe si e tillë ai shtet do të mbetet, mirëpo nga brenda do të kalbet.

Atëherë mendoni se mendimi shqiptar, elita ka arritur të artikulojë interesat kombëtare. A ia vlen ky mendim sot përballë politikës?

Shkohet drejt asaj, por ende nuk e ka arritur, sipas mendimit tim, mirëpo mua më dhemb pak se ne mendimin tonë të përbashkët e iniciojmë që të ngjallë të tjerët – kur ndonjëri na shan bashkërisht, sepse unë jam i sigurt se sikur mos të bëheshin në enciklopedi këto ofendime mbarëshqiptare, pra të kishin të bënin vetëm me ne shqiptarët e Maqedonisë ndoshta prapë nga Tirana do lajmërohej nga të tjerët se duhej të rrinim urtë, se ndoshta nuk është momenti të reagoni.

Pra mendimi shqiptar ende nuk ka arritur në atë shkallën që zëri t’ia vlejë, sepse ende zhurma është shumë e madhe, flitet shumë, por nuk thuhet gjithçka. Ne bëmë një gabim shumë të madh, çdo gjë e lëmë në duart e politikanëve. Populli që çdo gjë e lë në duart e politikanëve, madje edhe vlerësimin e një pikture, nuk mund të dëshmohet si popull që i ka të qarta rrugët që e çojnë përpara. Ai duhet të bëjë një korrigjim në vetvete dhe mendoj se tani është koha për këtë korrigjim.

Ne tani duhet të marrim autorizimin që ua kemi dhënë politikanëve tanë, jo autorizim për gjithçka.

23/09/2009